Lütfen bekleyin.. Lütfen bekleyin..
“Qesekerdoxê serî zaf, zaneyoxê xo û vênitoxê xo kêm ca Dêrsim…” Andranîk
Edîp Cansever şîîrê xo; “Pêşgira mi de Vengê Gonî” de vano: “…însan kuwno qilixe cawo ke weşîya xo rameno/awa o cayî rê, herra o cayî rê/moseya ke awa ucayî de azne kena/herra ke vîlike tom dana… Sarê ma cawo ke Raa Heqî ramîya ucawan de tabîyat de tenêna têwerte der ê. Çike(çunke) Dêrsim de weşîya(cuye) însanî; dar û ber, teyr û tur, kemer-kuç ûêb. de pêrabestîya. Sarê Dêrsimî jê(sey) xoza yê. Tayê waxt bêvengê, tayê waxt hêrsinê, hama çimê xo dare ra nêseveknenê. Çike Dêrsim welatê kirmancan o. Dêrsim welatê wayîrê Raa Heqîyan o. Dêrsim welatê kirmancan û kirdaşan o. Dêrsim ewro jêde mebe kî welatê cîrananê ma hermenîyan o. Dêrsim welatê nêyaran û meymanan o!
Tarîxê Dêrsimî
Qalê tarîxê Dêrsimî ke kerd gereke qalê Qoçgîrî kî bikerîyo. Çike tarîxê Dêrsîm û Qoçgîrî hetê kamîye, îtîqat, zon û zagon ra jû (yew) o. Nê tesbîtî, kitabê Nurî Dersimî “Tarixê Kurdistanî de Dersim” de kî zaf cawan de vêneme.
Dêrsim de medenîyet, M.V.6000 de nanîyo ro. [1] Viraştişê bendê kebanî de, Çemîşgezek-Pulur (Sakyol) de (M.V.5500-3500) 13 qatî, îskan bîyê tesbît. [2] Ewro qelaya Baxin, Ambar, Rabat, Masum û Pak, Mazgêrd, Çemîşgezek û Pêrtege muhîm ê. Çemîşgezek de turbeya Hesono Dergî, Pirdo Sîvdîn, Pulemurîye de Pirdo Destê Xanime kî muhîm ê. Pulemurîye de Odayê Veyvikanî demê Urartuyan ra mendê.
Dêrsim de dewro kan de; Pîleserê Hurrîyan (M.V.2200), Hîtîtan (M.V. 1300), Urartuyan (M.V.1200), Medan, Persan û Makedonan (M.V.120, M.V.17 –M.D 200), Romayan, Partan, Vaspuraganan, Bîzansan, Sasanîyan hukimdarên ramita. 1879 de nameyê Dêrsimî ra bîyo vîlayet. Naşît Hakki Ulux’î vato; “Dewlete Dêrsîm rê 108 rey hêrîş kerdo, hama zafer nêdîyo”. [4] Dewrê Osmanî û Tirkîya de qirrîmî zaf ê. Nînan ra cayê qirrîmê Qoçgîrî û Dêrsimî zobîna ca der ê.
Qirrimê Qoçgîrî
Mavêna 6ê adare-20ê hezîrane 1921 de, Qirrimê Qoçgîrî virajîya. Nê têkewtişan de zaf însanî merdê. Dewlete nîyado ke nîya (wîna) nînan de bas nêbeno, na gêyîm(rey) sîvîlû ser o hêrîş kerdo. Hezaran ra mileto bêguna (doman, kokim, cênî) qirr kerdê. Nê qirriman de Nurettîno Hêrdisin û Osmano Leng çiqaşê dewê alewîyan ke vejîye ver, pêro vêsnê. Cênîyî, domonî, kokimî pêro sanitê çekan û şîmseran ver. Qomê kirmanc verê tifongan, pîştowan û bombawan de zaf xoverdayîşo pîl ardo meydan, hama oncîya kî zafer nêdîyo. Na hal de helbet tayê terso aşîrê kurdan kî esto. Vatêna verênan ra; “Kermê dare, zereyê xo der o.” Dewlete 17 hezîrane de dormê Alîşan û Heyder Begî çarno. Na tertele de Nurî Dersimî, Alîşêr û Zerîfa xeleşîyê. Alîşêr û Zerîfa xoverdayîşê xo oncîya kî nêqedeno, cavurîyê amê Dêrsim. Dêrsim de hata ke destê bêbextan ra kişîyê16 serrî mendê.
Tertelê Dêrsimî
Ebe vatena Cemal Sureye; “Kutikê verê tarîxî, lowayîş de bî” yê. Dêrsim kî jê Qoçgîrî hem tirk nêbîyo hem kî sunnî. Polîtîkawa înan de; “Sarê Dêrsimî, kergana zereyê dewlete” bîyê. [5] Çike sarê Dêrsimî, zafê tenî kirmanc û alewî bîyê. Mêrasê Îttîhat û Terakkî, Komara Tirkîya kî înkar nêkerdo! Na sevet ra Serwezîrê Tirkîya Înonu, 1935 de şîyo Dêrsim. Peyser ke amo, 25ê gaxane 1935ine de ‘Qanûno Tuncelî’ veto. Ebe na qanûn nameyê Dêrsimî vurno, kerdo Tuncelî. Seyêkaro Umûm têdar kerdo û Korqomutan Alpdoxan Pasa ardo ser. Her (heme) çî ke kerdo amade, tertelewo diyin kî 4 gulane 1937 de viraşto. No tertele de welixa Ataturkî Sabîha Gokçenî kî bîya. Tertelê 1937-1938 yê Dêrsim de, goreyê reqemê dewlete ra 13 hezar ra jêde (ma zanême ke no 50 hazar ra jêder o) însanî kişîyê. Oncîya reqemê dewlete de 12 hazar însanî kî mefin (surgin) bîye.(Ma zanême ke 5-6 kat ney ra jêder o)…
Serverê xoverdayîşî Sey Rîza, xodarîya aşîran ra amo ke şêro Erzingan de walî de qesey bikero, Qereqolê Mutî de pêgureto. Berdo Xarpet de eşto bindestxane. Xodarîya mehkeme emrê Sey Rizayî ardê war, emrê lacjê ci kî kerde girsî (girdî). Sewa bazarî, 15ê gaware 1937 de, verê farê wesayîtan de, darde kerdê.
Dewlete ebe marîfetê nê di qirriman, waşto ke kamîya ma, zon û zagonê ma wedardo, hama henî (wînî) aseno ke bêmirod menda. Çike ewro ebe rêça Alîşêr-Zerifa, Nurî Dersimî û Sey Riza ra milyonê sonê. Dêrsim ça nîya hondê (qasê) kewto ra verê çimanê goneweran wazen ke tayêna qayt bîme.
Şîndorê Dêrsimî
Şindorê Dêrsîmî verên de zaf hîra bîyo. Ebe hetê îtîqatî, zon û zagonî û mefin qayt kerd, Dêrsim di qorr de name bîyo. Dêrsimo zerî, Dêrsimo teberî.
Dêrsimo zerî: Ewro Mamekîye, Pulur(Vacuxe), Pêrtege, Çemîşgezek, Xozat, Mazgêrd, Pulemurîye û Qisle rê vajîyo.
Dêrsimo teberî: Sewaz ra; Kamîlava (Îmranli), Qoçgîrî(Zara), Hafîk (Koçhîsar), Dîvrîxî, Kangal, Sûşehrî, Erzingan ra; Gercanîs (Refahîye), Kemax, Kuruçay (Îlîç), Canca ra; Kelkît û Şîran, Erzingan ra; Têrcan, Exîn (Kemalîye) û Mose (Çayırlı), Meletî ra; Erebgîr, Erxevan(Arguvan), Elazîz ra; Qowancîyan(Kovancılar), Palo (Palu) û Dep (Karakoçan), Çewlîg ra; Gêxî(Kîxi), Azaxpêrt,(Adaklı), Çerme (Yedîsu), Xolxol (Yayladere), Kanîreş (Karlıova), Muş ra; Gimgim (Varto), Erzurum ra; Xinis, Tatos (Tekman), Oxlê (Çat) guretîbî zereyê xo. Nê cawan ra hetê cêrî ser ca vurnayoxî kî ewro Semsûr û Mereş de kî weşîya xo ramenê.
Zon û zagonî
Tayê arêkerdoxan ra gore; Dêrsimo zerî de (gola Dêrsimî) %70 kirmanckî qesey beno, %25 kî kurmancî qesey beno. Sarê Dêrsimî hetê îtîqatî de jêde xo wayîrê Raa Heqî deyin name kenê. Sarê Dêrsimî wayîrê 12 wareyan (ocaxan) ê.
Tayê arêkerdoxan ra gore; Dêrsimo teberî de ebe %30 kurmancî, %60 kî kirmanckî (zazakî) qesey beno. Hêtê îtîqatî de tayê xo wayîrê Raa Haqî (Reya Heq), tayê alewî, tayê kî sunnî deyin namê kenê.
Zon û zagonê sarê Dêrsimî de cayê tamirî zaf giran o. Sarê Dêrsimî hem dez û kulanê xo hem kî îtîqatê xo ebe marîfetê tamir ardo meydan. Nê sebeban ra tayê cawan de ‘qurana têline’ ra name bîyo.
Tayê werdî sûk: Nono mişte, nono tîre (nono sojî), nono tapilme, nîyaz, pêsare, şîr, zerevet, bizike, ronen, şîre sojî, xasile, keske, hayîz, qawute, pîşîye, helsa, hewla ûêb.
Çemî jîyar ê
Şîndorê Dêrsimî de zafê tenî çemî estê. Nînan ra teyê; Çeme Munzurî, Çemê Perî, Çemê Pulemurîye, Çemê Muradî, Çemê Firatî, Çemê Taharî, Çemê Havaçor, ûêb. Çimê Sarê Dêrsimî de çemî jîyar ê. Ortê nînan de cayê Çemê Munzurî zaf muhîm o. Nê çêman de xeylê cisn moseyî kî estê. Nînan ra qiymetinî; moseyê benekinê sûrî yê. Çike nê teyna Dersim de estê. Sarê Dersimî nê bimbarek vênitê û nêwerde.
Dêrsim de cayê kowan zaf berz o. Ortê nînan de cayê Koyê Munzurî zaf qiymetin o. Zereyê ya kî dormê nînan de xeylê koyê jîyarî kî estê. Koyê Bava Duzginî, Koyê Jêle, Koyê Tujîk Bavayî, Koyê Baxire, Koyê Helî, Koyê Morî, Koyê Goşkar Bavayî (Gimgim der o), Koyê Silbus(Xolxol der o), Kowo sûr(Qoçgîrî der o), Kowo Kose (Qoçgîrî der o). Nê koyî hetê îtîqatî de jîyar û dîyar ê.
Dormê munzurî de 1518 nebatî estê
Tayê Nebatî: Dêrsim hetê nebatî ra zaf dewlemend o. Dêrsimo zerî de cayê birrî ortê hardo welatî de % 27 o. Munzurî ser de û dormê munzurî de 1518 nebatî zanînê. Nînan ra 45 tenî teyna koyê munzurî de dos bîyê. [6] Şîndorê Dêrsimî de dara mojene zaf ca de esta. Dareyê bînan ra tayê; dara goze, dara merxe, dara mamuxe, dara saye, dara murîye, dara sincike, dara qawaxe, dara vîyalle, dara çame, dara tuye, dara şîlane, dara şêze, dara gile ûêb.
Dêrsim de zaf rowayîşê yabanî kî estê. Nê demê mefin de (1938-1948) ê ke xo eşto bextê birr û kowan heyatê înan xelesno. Nînan ra tayê; sung, sungê kunkorî, sungê moran, sayê binê hardî, şîr, tar, tarê vorekan, heliz, moresing, şîrîk, hêluge, savile, murîyê saqoqî, goze, xibe, bolî, tuye, şêze, gile, şîlan, hêruge ûêb.
Pepuge sahadê dez û kulanê Dêrsim o
Dêrsim hetê heywanan ra kî zaf dewlemend o. Cayê xonê kemerî zaf muhîm o. Çike Tirkîya de ju-di cayê bînan de dos bîyo. Oncîya cayê malê peskovîye (gavokî) û malê kirî zaf berz o, çike nê malê xizirî saye bîyê. Nînan ra zobîna; kesa, kuse, simorik, lu, verg, xoz, hes, awrês, zuze, kurebesik, kuze, loxa korre, xezale û êb. kî estê.
Dêrsim de cayê pepugî zaf giran o. Çike o sahadê dez û kulanê sarê Dêrsimî saye bîyo. Dêrsim de sisarike kî bimbarek saye bîya. Leyê nînan de; zarance, mîlçike, qirawile, qilancike, kancike, helî, atmîje, pîyo korr, darkutik, dîksilêman, baz, gorgeçîne, fat-fatike, sew-sewuke, qulinge, kesexure, cukerese ûêb. kî estê.
Tayê Jîyar û Dîyarî: Gola Buyere, Kemerê Duzgi, Tujik Bava, Hênîyo Pîl, Koyê Baxirê, Çimeyê Muzir Bavayî, Gola Çetu, Tumê Xizirî, Nîşanê Olî, Kal Ferat, Çimeyê Halborî, Bavayê Bukî ûêb. Dêrsimo teberî de; Silbus Bava, Goşkar Bava, Cogî Bava, Nahalasûr, Çîyayê Çengelî, Kanîye Sipî, Çîyayê Kose ûêb.
Dêrsim ebe îtîqat xoverdayîşê xo Dêrsim o
Weşîya sarê Dêrsimî de misayîbên û kewrayên zaf toreyê qiymetinî bî. Çi hêf ke roj be roj darînê we. Dêrsim ebe dez û kulanê xo, îtîqatê xo, kirmancîya xo, xoverdayîşê xo Dêrsim o. Dêrsimî hata na dem kesî rê bêbextîye nêkerd. Na sevet ra kam ke tengîye de mendo xo eşto bextê Dêrsimî. Çike Dêrsim de bêbextîye kerdene ortê pêro sucan de suco pîl o. Ewro kî bêbextîye; kamîya xo ra, zonê xo ra, îtîqatê xo ra vêrayîşo. Hondê ke helm ma de bî gereke omidê xo vîndî mekerîme. Çike vateyê verênan ra; “Lozine çiqa çewt bibo kî, dû raşt vêjîno!”
* [1]Cafer Demir, Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Dersim, Umut Yay.İst.2009.s.6
[2]Turabi Saltık, Zamanın Döngüsünde Dersim, Fam Yay. İst.2012.s.16
[3]Mehmet Bayrak, Kürt ve Alevi Tarihinde Horasan,Özge Yay.Ank.2013. s.24
[4]Rojnameya Taraf, Ayşe Hur, 29 gulane 2011.
[5]Dersim Jandarma Genel Komutanlığı Raporu, Kaynak Yay. İst.2000.s.168
[6]Hasan Torlak, Tunceli’nin Endemik Bitkileri, Yolculuk Dergisi, Ağustos 2011,s.98
Politikart
