Derdê ziwanî xo de hîs bikerî

15ê Gulane Roşanê Ziwanê Kurdî yo. Semedo ke Celadet Elî Bedirxanî 15ê Gulane 1932 de paytextê Sûrîye Şamî de reya yewine Kovara Hawarî vet, na roje serra 2006 de hetê Tevgerê Ziwanê Perwerdeyî (TZP) ra sey Roşanê Ziwanê Kurdî yeno pîrozkerdiş. 2006 ra nata her serre 15ê Gulane de derheqê ziwanî de panel, meşîyayîş û sewbîna xeylê aktîvîteyî yenî kerdiş. Reyna na roje de derheqê ziwanê perwerdeyî de çalakîyî yenî viraştiş. 

Labelê emser bitaybetî 15ê Temuze teşebusê derbe ra dima rewşa îstîsnayî (OHAL) ameye îlankerdiş û sazî û dezgeyê ke ziwanî ser o xebate kerdênê heme ameyî padayîş û mor dîya beranê înan ro. No het de sazî û dezgeyê sereke ke sey Enstîtuya Kurdî ya Stenbolî, Kurdî-DER, JIYAN TV, TV 10, rojnameyê Azadiya Welat, Kreş û Verdibistanê ke çarçeweya Şaredarîyanê DBPyî de xebitîyayênê, MKM û sewbîna xeylê sazî û dezgeyî. Bi taybetî kesê ke Unîversîteya Artuklu de seba ziwanî kede û bedel dayênê, ameyî îxraçkerdiş. 

Ma rewşa lehçeyê kirmanckî ser o Redaktorê Kovara Vateyî û Nuştox Nureddîn Celalîyî reyde qisey kerd û no het de fikrê ey girewt.

Polîtîkayê asîmîlasyonî ramenê

Celalîyî vist vîrî ke ‘demêko derg o ke ziwanê ma ser de qedexeyî estî’ û wina domna: “Demêko derg polîtîkayêka bêînsaf ya înkar û asîmîlasyonî ramite. Ziwanê ma her het ra zirar dî. Ez domantîya xo vaja, nika ra 20-30 serrî verê Çewlig de ziwano yewin zazakî (kirmanckî) bî. Labelê roj bi roje zazakî kêmî bîye û herinda ci de tirkî bîye hakim.”

Seba modernîzebîyayîşê ziwanê ma gamêka zaf muhîm a

Celalîyî qiseykerdişê xo de qala hewldayîşê kirmancan kerd û wina va: “Vera na polîtîkayan de kirmancan zî dest kerd ci û hetê nuştiş û wendişî de tayê xebatî ameyî kerdiş. Nînan ra yewe zî Grûba Xebate ya Vateyî û Kovara Vateyî ya. Kovara Vateyî 20 serrê xo qedênaye. No çîyêko zaf muhîm o. Çimkî vera na politikaya bêînsafe de stratejîyêka zaf giran a. Seba wendiş û nuştişê zazakî statûyêko zaf giran o. Çimkî wexto ke embazan diaspora de dest kerd ci, nuştiş û wendiş tena mîyanê 10-15 tenan de bîyêne. Roja ma ya ewroyên de nuqtayêka ma resayî ci, bi hezaran kesan hem wanenî û hem zî nusenî.” 

Ma yew tor viraşt û her ke şono hîra beno

Nureddîn Celalîyî  qalê xebatanê Grûba Xebate ya Vateyî zî kerd û wina va: “Verê cû ma ziwanê xo dewan de qisey kerdênê, ma renc û rençberî de qisey kerdênê. Reyna cayê sey Sêwregi û sewbîna cayan de ziwanê sûke (çarşû) bî. Labelê prosesê modernbîyîşî de ma nêşênayêne ziwanê xo newe ra bivirazî, înşa bikerî. Çimkî o îmkan ma dest de çinêbî. Labelê tîya de hem Grûba Vateyî û hem zî sey yew mekanî, sey yew platformî Kovara Vateyî no modernkerdiş û newekerdişê ziwanî de platformê zaf muhîm î. Ewro ma eşkenî bi zazakî her çî qisey bikerî. Eşkenî ekonomî qisey bikerî, sîyaset qisey bikerî, ekoloji qisey bikerî û sewbîna her çî ma eşkenî qisey bikerî. Yanî ma eşkenî cuya ewroyên bi kirmanckî bidomnî. Ma yew tor viraşt û na tor her roje aver şina û bena giran.”

Ma motîvasyonê xo vînî nêkerdo

Celalîyî qiseykerdişê xo de qala kovare û rojnameyê ke şert û mercanê OHALî de estena xo domnenî kerd û wina va: “Kovara Vate yew klîmayêk viraşt. No klîma de tayê vilîkê bînî zî zîl dayî. Ma vajî rojnameyê Newepelî wina yo, kovara Şewçila wina ya û reyna kovara Ewro wina ya. Coka ma eşkenî vajî ke hêvîya ma nêşikîya, omidê ma nêşikîya û ma hîna dewam kenî. Çimkî no giredayeyê şertanê sîyasîyan nîyo; no dejê ma yo. To dî şîîre de vatêne ‘gedeyê esmerî derdin î’ derdê nê însanan estî. Ma pê nê derdî motîve benî. Yanî beno ke tayînan de ters virazîya û tayînan de hetê ekonomî de ters bivirazîyo û xo tepîya bigirî, labelê nê zaf nîyî. Beno ke çend tenî xo no het de sist bikerî, labelê reyna zî pêroyî de çîyêk winasî nêbeno. Ma na raştîye roja wextê xelatdayîşê Kovara Vateyî de zî dî; xeylê hetan ra zaf kesî beşdarê merasîmê xelatdayîşî bîbîy. No zî nîşanê ma dano ke ma motîvasyonê xo vînî nêkerdo.”

Wa rewşa ziwanî xo de hîs bikerî

Celalîyî qiseykerdişê xo de qala vera rewşa lehçeya kirmanckî de ganî merdim senî hereket bikero kerd û qiseykerdişê xo de wina va: “Heme çîyî ra ver ganî ma derdê ziwanî xo de hîs bikerî. Ganî ma hîs bikerî ke ma verê cû şînayênê zazakî qisey bikerî, labelê ma nika nêşênî qisey bikerî. UNESCO vano ‘zazakî vîndî beno’ no muhîm nîyo. Ganî her zaza xo de hîs bikero ke zazakî destê înan ra roj bi roje ziwanê înan ra vejîyena, cuya înan ra vejîyena. Ganî ma ê derdî hîs bikerî. Eke her zaza ê derdî bivîno û xo de hîs bikero, motivasyon zî înan de virazîyeno. Zafî nuştoxî, zafî akademîsyenî û zaf hunermendî semede nê derdî ra têgêrenî.” 

Ganî ma îmkanan aver berê

Celalîyî peynîya qiseykerdişê xo de seba ke hetê ziwanî de hesas têbigêrî, veng da her kesî û wina va: “Ez vana wa embazî biewnî xo, wa heme zazayî biewnî xo; nê derdî bivînî û goreyê ci hereket bikerî. Ewro sey verê nîyo; xeylê îmkanê ma estî. Vizêr hêrişê ma kerdênê, ma keyeyan ra berdênê, dest ronayênê kitabanê ma ser de. Labelê ewro înternet esta; şima eşkenî înternetî ser ro kitaban binusî, hîkayeyan binûsî, şîîran binûsî. Reyna şima eşkenî înternet ser o bi zazakî vengdayîş bikerî. Yanî no het de îmkanê cîya-cîyayî estî. Eke îqtîdarî hetêk ra qefelna, ti eşkenî cayêko bîn ra nefes bigirî. Cok ra ganî ters nêbo, ganî ma nê îmkanan bişuxulnî û nê îmkanan aver bîşêrî.”

Politika