Wa bimrê zalimî, zurker û bêbextî!

Seyîd Riza, serra 1863yî de mintiqaya Lîrtik û dewa Derî Arî ya Dêrsimî de maya xo ra beno. Pîyê ey Seyîd Îbrahîm, rojawanê Dêrsimî de serekê eşîra Hesenan bî. 

Seyîd Îbrahîm, perwedeyîya xo Colikzade Mihemed Elî Efendî ra gêno. Seyîd Îbrahîm; mêrdimêko zanaye, namdar û pîlê mintiqaya xo bî. Riza, lajanê Seyîd Îbrahîm ra lajo çarin û peyên o. Rizayî zî Mihemed Efendî het de perwerdeyî veyneno. Mihemed Efendî, hem alimê dînî û hem zî merdimêko welatperwer bi. Seba ke, mileta kurd xo biaqilîyo epey xizmet kerdo. Riza zî bî wendekarê Mihemed Efendî, perwerdeyîya xo ey ra girewta.

 Wexto ke pîyê ey, Seyîd Îbrahîm, wefat keno, wasît (wesîyet) keno ke herinda ey, Riza bigêro. Wasîtê pîyê ey yeno ca û Riza wesfê “Seyîdîy” gêno û paştîya koyê Tûjîkî de, qezayê Axdadî de roşeno. Derheqê Seyîd Rizayî de malûmato raşt Nûrî Dêrsimî dano ma. Goreyê vateyê Nûrî Dêrsimî, Seyîd Riza: “Merdimêko latîfeweş, henekker, bi merhamet, xebatkar û fedekar bi. Hetta gedan (domanan) rê zî xizmetkerdiş de texsîr nêkerdnê. Pîlanê pîl û şinikanê rê zî şinik bi. Hetê madî ra îdareyê ey bi xo zî baş nêbi, labelê Xizanan û mahtacan rê ardim kerdnê. Heme cematanê xo de vatnê “Kurdî pêro birayê yewbînan î.”

Verê xo day Dêrsim

 Ey çi qirar bigrewtnê û çi kar bikerdnê, mutlaqa verê efradanê eşîra xo reyde mişewre û mûzakere kerdênê. Ey ehemiyet daynê fikir û mutalaya her kurdî.”

 Hereketê Qoçgirî dima, rayberanê Qoçkîrî vera xo day Dêrsim, bîy meymanê Seyid Rizay û dest bi xebatêka newa kerd. Seyid Riza, ay wext 59 serre bi. Raşta ey, Hereketê Dêrsim û Hereketê Qoçgirî pê ra bestey bî. Hetta ma şêynê vajê ke, Hereketê Dêrsimî verê ê Qoçgirî dest pêkerdo, Bêraqa Azadî, verê Qoçgirî Axdad de, ameya leqnayîş (leqnayene), feqet semedo, ke Seyîd Rizayî; bawerey bi eşîranê Xozatî nêkerdnê, nêwaşt ke bi aşkera û tena paştî bido Hereketê Qoçgirî. Labelê bi limitkî (nimitkî) paştî daynê înan.

Dewleta Tirkîya; seba ke qiwetê kurdan parçe biko û bişikno, vernî de, eşîran xo rê kena yew hedef û wazena ke înan ser o operasyonan biko (bikero). Serra 1926’ê de, fînena eşîra Qoçan ser. Seyîd Riza zî, seba ke eşîrê bînî paştî nêdê dewlete, înan de dekeweno têkilî. Dewlete ewnêna ke; Seyîd Riza polîtîkaya inan veng de vejeno,  Mifetîşê umûmî Îbrahîm Talî, Seyîd Rizay û Nûrê Dêrsimî, dawetê Dîyarbekirî (Amedî) keno. No (ino) pêveynayîş de, Îbrahîm Talî, Seyîd Rizay ra vano ke: “Dêrsimijî wa çekanê (sîlehanê) xo teslîmê hukmatî bikê (bikerê), na mintiqa de viraştişê (viraştena) qişleyan û qereqolan qebûl bikê (bikerê). Şima koçberanê Hereketê Qoçgirî zî peyser biaçarnê û teslîmê ma bikê (bikerê).”

Heq û huqûqê ma yê mîlî nas bikerê

Serra 1936î de dewlete wazena ke Dêrsim de, qerargahanê neweyan virazo û na mintiqa, bi temam bigîro binê kontroldê xo. Seyîd Riza semedo ke nê qerargahê nêvirazî, sey temsîlkarê eşîran, general Abdullah Alpdoganî reyde yew pêveynayîş (pêvînayene) keno. Labelê Alpdogan, nê taleban qebul nêkeno û vano ke; “şima ganî 80 hezar çeke (sîlehe) bîyarê teslîmê ma bikê (bikerê).” 

Nezdîyê hezar kes şehîd benê

Seyîd Rizay ca de ciwabê Alpdoganî dano, vano ke: “Qerarê xo peyser bigirê, heq û huqûqê ma yê mîlî nas bikerê û wa na mintiqa de  yew îdareyo xoser awan bibo.”

Vera nê taleban (waşteyena), Hikumetê Tirkîya, leza-lez leşkerî sewqê mintiqaya Dêrsimî kerdî û mintiqaya Dêrsimî pêro girewte binê ablûqa. Wesarê serra 1937î de, yew şero xidar dest pêkeno. Dewlete, bi teyaran; koyan û dewan, bombardiman kena. Bi des hezaran merdimî qetl benî. Bi des hezaran, şarê dewan koç keno û bi hezaran şerwanê zeh benî. Qozlîca de, Seyîd Riza bi xo şer keno, no pêrodayîş de; cinîya ey ya şinike Besê, lajê eyo pîl Şêx Hesen, hîrê tornê ey û nizdîy hezar merdimî şehîd benî.

Dewlete terhan de domanî, cinî, extîyarî dayê kiştiş

Dêrsim de tam yew wahşet îcra beno. Gede û cinîyê  Dêrsimijan tersan ver, remayî şîyê koyê Tûjikî û dekewtî terhanê (şîkeftanê) Îksore zerre. Leşkerî fîynenê nê terhan (şîkeftan) ser û fekî înan bi beton gênê û nê mêrdimî pêro tede ganî-ganî fetisînî. Wexto ke remenê teber zî yew bi yew yenê qetilkerdiş. Îhsan Sabrî Çaglayangîl zî vîrameyîşê (vîrameyena) xo de vano ke; “Dewlete, terhan (mixarayan) de gedey, cinîy, extîyarî tede bi seyan Dêrsimijî, bi jehr (zehîr), se mereyan dayê kiştiş.” 

 Seyîd Riza aşma amnanî ya vernî, serra 1937î de bi dawetê dewlete, Seyîd Riza seba pêameyîşê şono qonaxê Walîyê Erzînganî. Ey înan nêkenê ke, na bêbextey bena. Çunku wextê şerê Osmanîyan û Rûsan de, bi yew peymane vera rûsan şerkerdbi. Erzîngan û Erzirome pawitbî. Wextê Osmanîyan de Mintiqaya Kirmancîye Xoser bî. Ewta de rayna bêbextey Seyîd Rizay kenê û ey tewşenî. Ewta ra zî seba mahkemekerdişî, benî Xarpête.

Şerwanî ke Seyîd Rizayî reyde ameybî tewiştiş û hepiskerdiş 72 tenî bî. Mehkemeya înan, di hewtan (5-13 Teşrîne) mîyan de temam bîya. Dozgerê Dadgeha (Mahkemeya) Îstîqlalî, seba 27 tenan cezaya îdamkerdişî taleb keno. Peynî de, cezayê îdamkerdişî yewendes tenan danî ke; Seyîd Riza, lajê ey û biray ey zî înan mîyan de bî. Yew qismê înan, cezayê hepiskerdişî yê giranî û yew qismê înan zî berat keno.

 Wexto ke Seyîd Rizay û imbazê ey Xarpête de mehkema benê, Ataturk zî şono Amed û ewra ra zî wazeno ke 18’ê teşrîne de bêro Xarpête. Qerar amebi girewtiş ke verê ameyişê (ameyena) Ataturkî, meselaya mehkemekerdişê (mehkemekerdena) Seyid Rizayî û imbazanê ey biqedîyo. 

Mudirê Asayîşê Umûmî yê ay wextî, Şukrî Sokmensuer vano ke; “Peynîya Hereketê Dêrsimî ameya. Şeş hezarî kurdê tumansipîy ameyî Xarpête pirr kerda. Wazenê ke Ataturk, heyatê Seyid Rizay û embazanê ey bexş bikero. Lazim o ke ma vernîya înan bigêrê.” 

Ez seba armancêkê neteweyî xebitîna

Ay wext walîyê Xarpête Şefîq Beg, dozger Hatemî Senîhî û mudirê asayîşê zî Îbrahîm Serez bi. Ardimkerdoxê dozgerê zî mekteb ra imbazê Îhsan Sabrî Çagliyangîlî yo. Îhsan Sabrî Çaglayangîl, şono ardimkerdoxê dozgerî het ke, mesela hal bikerê.  Îhsan Sabrî Çagliyangîlî wazeno ke hetan Ataturk nêameyo Xarpêt, Seyîd Riza û imbazê ey îdam bibî.

Hakimê (dadgerê) mehkema, qerarî na mehkema keyê xo de hedre keno. Abdurahman Alpdogan zî ay wext weyra (ewca) de, qûmandarê îdareyê urfîy (olaganustu halî) bi. Abdurahman Alpdogan, binê qaxidê sayeyê, îmza keno û tede nuşto ke: “Qeraro corên hetê mi ra tesdîq bîyo.” Bi no hewa qerarê dawaya Seyîd Rizay û imbazanê ey girîno. Yanî mehkemekerdiş yew formalete bi.

Derheqê mahkemekerdiş û xeniknayîşê Seyîd Rizay de Nûrî Dêrsimî vano ke ;

 “Seyîd Rizay îfadeyê xo de vato; “Ez seba armancêkê neteweyî xebitîna, her kar kerdiş de, mi goreyê wijdandê xo hereket kerdo. Menfeet û azadîya milleta mi ra teber, tu armancêkê mi çin o. Emrê mi hewtay serran vêşêrî o û no emr de, seba qewmê xo merdiş yew şerefêko û wezîfeyêko netewî yo. Hereketê ma; yê fitneyÎ, ejnebî û ê teberî nîyo, seba heskerdişeya (heskerdena) welatê ma yo, feqet ma nika (inka) muwafaq nêbîy.”

Seyîd Riza her tim semedo ke kurdî zilmî ra bixelisîyê yew têkoşîn daya. Vera wahşet û dek û dolabanê merdimanê Dewlete ver de bêçare mendo. Labelê  înan ver de esla sere nêronayo, çokê xo nêşikito. Layê îdamê xo ey bi destê xo anto. Dişmenê ey vera nê cesaret û esaletê ey şermîyayê.

‘Eyb o, zulm o, cînayet o’

Îhsan Sebrî Çaglayangîl vîrameyanê xo de vano ke: ”Wexto ke Seyîd Rizayî ez dîya mi ra vet ke; ti Anqara ra amey ke mi bixeniqnê? Dima zî bi mi, no mesajê xo raykerd Anqara, vat ke;  Ez hîle û oynanê şima reyra  sere nêşîya, no mi rê derd bi. La semedo ke mi zî sere şima ver de nêronayo, no zî wa şima  rê derd bo.” 

 ”Wexto ke ma Seyid Riza berd meydanê dardekerdişî, dorûdor xewle bi, hewa serd bî. Labelê Seyid Rizayî, vera xo day meydanê vikûvalay û sankî derûdorê ey pirrê mêrdiman bi û xîtabê înan bikero vat: “Ma ewladê Kerbela yê, bêgune yê, eyb o, zulm o, (cînayet)  o.” Dima şi dara xeniknayîşî ver, celadê xo nûsk da û helqeyê resnî dekerde xo mil û yew paşkile day kûrsî ro, înfazê xo kerd.” 

Wa bimrê zalimî! 

Wexto ke Seyîd Riza şono sehpa îdamî ver vano ke:

“Ez 75 serre ya, şehîd bena û şona hetê şehîdanê Kurdistanî. Dêrsim Mexlub bî, feqet kurd û Kurdistan ciwiyêno, xortê kurdan ko heyfê ma bigîrê. Wa bimrê zalimî! wa bimrê zurker û bêbextî!” Resik Huseynê; lajê Seyîd Rizay zî vera çimanê pîyê ey de xeniknenê. Resik wexto ke şono sehpaya îdamî ver, ageyreno pîyê xo ra vano: “Bawo (pîyê) mi, bira wa ganê mileta kurdî weş bo!”

Lajê ci vera çimanê ci de îdam kenê

Seyîd Rizay wasêtê (wasîyetê) xo de waştbi ke, verê lajê xo dardibo, labelê no wasîyetê ey nêanî ca, semedo ke zerrîye ey veşo, lajê ey vera çimandê ey de xeniknenî. Ey zî 15’ê Teşrîne 1937 Xarpêt de Meydanê Bazarê Xelîy de darde kenî.

Îdam xeyrê însanî yew çîyo. Sankî no bes nîyo, lajê ey zî vera çimanê ey de qeniqnenê. Gelo no çi tewir yew kîn û nefret o? Gelo no kîn û nefret kure ra yeno?  Goreyê ma, no kîn û nefret polîtîkaya înkar û îmhayî ra yeno. Çi heyf ke na polîtîka eyro hima zî dewam kena.

MAMOSTE SILÊMAN 

(Politika)