Veng û rengê kirmancan DêrsimInfo

DêrsimInfo xeberanê siyaset, ekonomi û kulturi dano. Viraştoxê DêrsimInfo’i 26 serre Mahir Dogan, Almanya dê ameyo dinya û, domanin da xora kê miyan dê malbatta xû de Kırmanckî/Dimilkî zano û ders dano.

 Mahir Dogan’i rojname de marê vat ke, gerek kirmanckî her cayê heyatî de vila bo ke raxelisîyo.

Ma bixeyr dî Mahîr, ma bi persêde klasîk dest bi roportajê xo bikerîme. Keremê xo ra ma rê kilmek xo bide nas kerdene, Mahîr Dogan kam o?

Xeyr bi selamet, pî û bira. Nameyê mi Mahîr o, ez 26 serrî der a. Ez Dêrsim, hetê Pilemurîye ra yena, la ez bi xo Almanya de ameya dinya. Ez tîya de şîya unîversîte, International Management (Menajerîya Mîyanneteweyî) wend û emser qedêna. Nika ez tîya de gureyena. Hetê ra kî ez tayê projeyanê derheqê ziwanê ma de meşgul bena. Sey nimûne, çend serrî yo ke ez dersa kirmanckî dana. Ser o kî, ez 2010 ra bi nat sey serredaktorê DêrsimInfoyî gureyena.

To kirmanckî (zazakî) se û çi taw musaya û şarê ma rê, xort û azebanê ma rê no xususê zonê ma de tawsîye û vatena to çik a?

Domanênîya xo ra bi nat mi kirmanckî zanitêne. Yanî, ez may û pîyê xo ra musaya. Çi esto ke heta 16serrîya xo ez tey zaf eleqedar nêbîya, hetta yew taw her çî amebî o derece ke mi zafê ziwanê xo yê dayîke kerdbî xo vîr ra. Seba ke zafêrîya kirmancan domananê xo rê ziwanê xo ranêmusnabî û seba ke dormeyê mi zafane ya almankî ya kî tirkî qisey kerdêne, kirmanckî cuya rojane de zaf qisey nêbîyêne. Henî bî. Ez pê nê halî qet qayîl nêbîya. Coka rojê mi qerar girewt ke ez wazena ziwanê mi newe ra bimusî, wa no mîrasê şarê ma vîndî nêbo. Çêyê ma de ma xo hertim kurd zanitêne, la merdimî ferq kerdêne ke kurdperwerîya ma bi tirkî îfade bîye. No mi rê zaf-zaf ecêb ame. Zor ro mi şî. Coka mi qerar girewt ke na rewşe bivurîyo.

Xort û azebanê ma ra se vajî? 

Ziwanê xo qisey bikerê! Tabî, vatene rehet a, kerdene zor a. Xeylê serrî yo ke ez dersa kirmanckî dana. Coka ez zanena ke musayîşê ziwanêde newe çi zehmet o. Xeylê xort û gencî estê ke wazenê ziwanê xo bimusê, çike may û pîyê xo înan rê nêmusna. Ê xortî yenê mi ver û mi ra persenê. Çi ke destebera yeno, ez kena. La ez kursan de na rastîye kî vînena: çiqas ke destpêk de eleqe esta, çend aşman ra tepîya -wexto ke fam kenê ke zehmet û kar o- wendekaran ra hema-hema se ra 60 ci ra texelînê, kurs ra vejînê. Çayê? Çend sebebê ci estê: 1. Musayîşê kirmanckî zor o. Yanî, hetê gramer û rastnuştişî ra, hetê fekanê cîya-cîyayan ra, hetê telefuzî ra, seba keso ke sifir ra dest keno ci, awanîya ziwanê ma sey îngilizkî felan henî rehet nîya. 2. Derse kar o. Xeylê kesî wazenê ziwanê xo yê dayîke bimusê, la prosesê musayîşî ser o zaf nêfikirîyayî. Ti yew ziwan senî musenî? Gerek ti wezîfeyanê xo yê derse bikerê, gerek ti çekuyan ezbere bikerê, gerek ti gramer ser o bigureyê, gerek ti zaf binusê û qisey bikerê. Yanî, wextê însanî cêno. Bi çend saetanê hewteyî no kar nêbeno. Coka ê ke caverdanê, zaf ê. Mesela, kekê xo ra vajî, kursê mi de wendekarê tewr rindî zafê reyan kirmanc nîyê. Yanî, şaro alman, tirk yan ê bînî ke beşdarê kursê min ê, ê hende lebate danê û rindek wayîrê kirmanckî vejînê ke merdim pê zaf şa beno. La kirmancê ma eleqeya xo demê ra dime birnenê û kursan teriknenê! Çi qarnaşî ya! Coka pêşnîyaza mi seba xort û azebanê ma na ya: ziwanê xo de eleqedar bê, la tede rastîvîn bê. Musayîşê ziwanî de pîya merdim gerek no ziwan rojane bixebitno, qisey bikero, biwano, binuso. Nêke, çend aşman ra tepîya ancîya beno vîndî.

To ra gore problemê zonê kirmanckî yê tewr muhimî çik ê û to ra gore rewşa zonê ma senî hal der a û na rewşe se şona? 

Seke mi raver ra va, çend problemî musayîşê ziwanî de estê. La ney ra qederî, problemê ziwanê ma ziwan bi xo nîyo. Tabî, tenê zor û zehmetin o, la eslê xo de no problemêde girs nîyo. Problemê ziwanî qiseykerdoxê ê ziwanî yê. Yanî, kirmancê ma. Nika ez nêvana, felan kes ya bêvan nesl gunekar o. Rewşa ma ya sîyasîye, ti zanena, rind nêbîye. Xeylê zulm û zordarî, teda û nimitîye estbîyî. Kirmancê ke ameyî Ewropa, hîna tersê xo yo ke welat ra zanitêne, canêverda. Coka kirmancê ke Ewropa de ameyî dinya, ê hîna ziwanê may û pîyê xo nêzanenê. Înan ra qisimêde girs kî nêmuseno. Yanî, yew qisimê qiseykerdoxanê ma yo girs ziwanê xo kerd û keno vîndî. Beno ke tayê kesî cêrenê ra û reyna musenê, la na yew rastî ya: xeylê kirmancî estê ke kirmanckî nêzanenê. Bi vatenêda bîne: qiseykerdoxê ziwanê ma benê kêmî. Yewna çî, ê ke qisey kenê, bitaybetî neslê verênî, tena fekê dewa xo zanenê û her varyantê kirmanckî yo bîn ke esto, rast nêvînenê. Na yew taybetmendîya şarê ma yo. Qiseykerdoxan yew het a, wendox û nuştoxê ziwanî tay ê. Eke ma hûmara qiseykerdoxanê kirmanckî bi hûmara wendoxanê kirmanckî muqayese kenîme, vînenîme ke nîsbetê ci zaf kêmî yo. 

Seke yeno zanitene, UNESCO kî raporê xo de da kifşe kerdêne ke kirmanckî (zazakî) binê xeta vîndîbîyayîşî der a, naye ra gore kirmanckî binê xeta vîndîbîyayîşî ra se xelesîna ra?

Ma probleman, yanî sebebanê vîndîbîyayîşî ser o qisey kerd. Ma nê problemî senî hal benê? Hetê ra gerek kirmanckî sey ziwano resmî bêro qebul kerdene. Seba ke domanê ke welat de benê pîl, no ziwan mekteban de bimusê û qisey bikerêm, no muhîm o. No seba îstîqbalê ziwanî, eke ma demêde derg ra qisey bikerîme, şert o yanî. Heto bîn ra, ganî ziwanê ma seba gencan hîna atraktîf, hîna enteresan bo. Heta nika, zafane kirmanckî tena ziwanê bav û kalan o, ziwanê kokiman o. Ziwanêde fekkî yo. Herçiqas ke karê standardîzebîyayîşî û vilabîyayîşê kirmanckî nê serranê peyênan de raver şîyo, no bes nîyo. DêrsimInfo de ma vanîme: Gerek kirmanckî her cayê heyatî de vila bo! Çayê? Çike tena bi deyîran û qiseykerdişî bes nîyo. Kitabî û kovarî estê, tayê keyepelî estê, la gerek hîna zêde bo. Ganî cuya rojane de merdim se ra ser her çî bi kirmanckî bixebitno. Ha programê komputure seba kar bo, ha programê televîzyonî bo, ha menuyê restoranan bo. Gerek kirmanckî her cayê heyatî de vila bo ke raxelisîyo! 

Honda wo ke ez zana, xizmetê to, fedekarîya to, emeg û keda to ziwanê ma kirmanckî ver de zaf o û mi ra gore karo ke to ana sere kî karêde hêca wo, hem kî karêde profesyonel o. La goreyê na fedekarîye û goreyê nê xizmetî, to qey xo zaf plano peyên de cêna?

Ez meraqdarê xomusnayîşî nîya. Nêbîya kî. Mi ra gore çîyêde muhîm xebat a, kesî ney. Eke merdim xebata xo rind kerde, xebata xo ca de kerde, na xebate bi xo temsîlkarê ê kesî yo. Yanî, lazim nîyo merdim xo vejo virênîye, ganî xebata ê merdimî xebatêda faydeyin û profesyonale bo. Coka ez giranîya wextê xo dana projeyan ser ke ez ci ra emîn a ke meseleya ma rê faydeyin bê. Kesê ke ci ra fayde vînenê, xora mi nas kenê. No mi rê bes o.

Heyanî nika seba weşanayena kovarêda kirmanckî ya kî rojnameyêde kirmanckî çîyê fikirîya? Mi qey pers kerd, zana? Çunke to nê karî bêqusur û bi profesyonelîye kena, coka mi pers kerd.

Ti weş û war be, pî û bira. Heya, ge-ge aqilê mi ra vîyart, la heta nika mi luzum nêdî. Xora, kovar, rojname û kitabî hetê weşanxaneyanê ma ra yenê weşanayene. Estê yanî. Mi ra gore weşangerê ma kî karêde zaf profesyonel û rindek kenê. Wa ê kî weş û war bê. Seke mi va, ganî ma waranê bînan de kirmanckî vila bikerîme. Ewro bitaybetî waro tewr muhîm Înternet o. Kitab û kovarî çiqas ke rind û lazim ê, mi ra gore waranê medya yê bînan de, bitaybetî Înternet de, potansîyelê kirmanckî girs o. 

Plan û projeyê to yê neweyî na seate estê? Eke estê, ma rê kilmek tayê qalê ci bike.

Heya, projeyî hertim estê. La heta ke nêqedîyayî, ez nêwazena biteferuat ser o qisey bikerî. Çîyo ke ez besekena vajî no yo ke pêro projeyê Înternetî yê multîmedyal ê.

Çi taw dest bi karê keyepelê DêrsimInfoyî kerd û seranser bi kirmanckî fikrê kam bî?

DêrsimInfo serra 2010 de hetê tayê hevalanê Dêrsimijan ra ame rakerdene. Xora fikr o bî ke yew keyepelo aktuel o ke seranser bi kirmanckî yo, bêro rakerdene. Rakerdiş ra ver mi ra pers kerd, gelo ez wazena hetê înan bikerî yan ney. Mi kî qebul kerd. Ez bi xo karê redaksîyonî kena. Yanî, nuşteyê ke yenê zere, ez înan redakte kena û seba weşanayîşî amade kena.

Nuştan redakte kerdene de zehmet oncena (hetê ziwan û materyal ra)? 

Redaktekerdiş karêde zehmetin o, heya, rast o. Labelê merdim museno ra ci. Destpêk de beno ke redaktor pêro fek û varyantanê cayîyan nas nêkeno û coka nêzaneno gelo no nuştox se vano, la demê ra dime no problemêde girs nîyo. Ê çîyî hal benê. Nê panc serranê peyênan de mi xeylê çîyê neweyî dîyî û ez musaya ke kamcîn nuştox kamcîn fek de nuseno. 

Çîyo ke hîna zaf bala mi ante, na ya: nuşteyê yeno zere, ez redakte kena, dima weşanîyeno. Çend rojan yan saetan ra tepîya, wayîrê ê nuşteyî gerre keno: şima çira na çekuye nîya nuşte, çira na cumle nîya kerde ûsn. Protesto kenê. Îtîraz kenê, ge-ge heredînê kî. Gerek ez tîya de naye kî vajî: ez hetê muhtawa ra teba nêvurnena. Caran. Çîyo ke ez redakte kena, tena rastnuştiş o. Seba naye kî DêrsimInfo de nusîno ke ma standardê Grûba Xebate ya Vateyî esas cênîme. La ancîya, redaktor tim mecbur maneno ke karê xo bisevekno, îzah bikero. Zehmet o. Ge-ge merdim ci ra qefelîno, bêzar beno kî. Ma ekîbê DêrsimInfoyî de kî zafê reyan nê mewzûyî ser o qisey kerd, nayîme werê. Munaqeşeyê dergûdilayî estbîyî. La ez ancîya fikrê xo de manena: gerek her nuşte goreyê yew standard redakte û rast bo. Eke standard çin bo, kaos vejîna û keyfê wendoxan xeripîno. Eke ti, mavajîme, New York Times rê nuşteyê xo rusnena, ti dima gerre kena ke çira henî redakte kerd? Ney! Çike ti zanena ke yew standard esto û her kes rîayetê nê standardî beno. La şarê ma zafê reyan nêzaneno. Hem serehuşkîya ma kî esta! Ma ney xo vîr ra mekerîme. Ez to ra vajî, eke enstîtuyê ma yo resmî estbîyêne, karê redaktoran kî hîna rehet bîyêne. 

Wendox û taqîpkerdoxê DêrsimInfoyî nê şîyayîş û xizmetê DêrsimInfoyî se vînenê û elaqayêda senîne esta?

Heta nika zafêrîya wendoxan pê xizmetê ma qayîl benê. Ma goynenê. Ma rê xeylê e-mail û şîroveyê pozîtîfî yenê. Ma kî seba pêrune minetkar îme. Çike peynîye de ma no kar seba wendoxanê xo kenîme. Goreyê reaksîyonê înan kî ma hereket kenîme. Tabî, rexnegirî kî estê, la ê tay ê. Eke rexne cayê xo der o, ma goş ro ci nanîme û ceribnenîme ke xo bikerîme tenêna rind. 

Hêvîya ma ya ke ma bi xizmetê xo ziwanê ma bikerîme hîna atraktîf û henî biresîme hîna zaf kesanê ke wazenê bi kirmanckî meqaleyanê balkêş û aktuelan biwanê. Coka ma rê têkilîya bi wendoxanê xo zaf muhîm a.

Goreyê tayê keyepelanê bînan (keyepelê ke bi nameyê kirmanckî, zazakî, kirdkî, dimilkî xizmet kenê), DêrsimInfo tayêna aktuel o, naye çinayî ra girê dana?

No keda ekîbê ma yê erjayeyî ya. DêrsimInfo keda çend kesanê welatperweran a ke ziwanê xo ra hes kenê. Ê kesî seba ziwanê xo her roje xizmet kenê, nuşteyan nusenê, materyal arê danê ûsn. Wa çêyê înan romerdîyo! No sebeb ra ma ceribnenîme ke hem profesyonel hem kî rojane bimanîme. La gerek merdim bizano ke DêrsimInfo ajansê xeberan nîyo. Herçiqas ke ma zafane mewzûyanê aktuelan ser o vindenîme, ma kî her ware heyatî ra muhtawa pêşkêş kenîme. 

Ma şîkîme vacîme “DêrsimInfo çim, goş, veng û rengê kirmancan o”?

Hedefê DêrsimInfoyî tim o bî ke kirmanckî seba kirmancan atraktîf bo. Ma wazenîme ke yew kirmanco ke şodir urzeno ra û komputur yan telefonê xo yê destan rakeno, wa o kes besebikero mewzûyanê dinya bi kirmanckî biwano, fikranê xo yê sîyasî, ekonomîk, kulturî ûêb. bi kirmanckî îfade bikero, her çîyê roje bi kirmanckî bifikirîyo. No yew proses o. Ma her roje gureyenîme ke biresîme ê hewnî. Coka eslê xo de gerek wendoxê ma cewabê nê persî bidê: eke înan ra gore DêrsimInfo veng û rengê kirmancan o, ma pê keyfweş benîme tabî.

Bi ju perso pêyen ma roportajê xo noxta kerîme. Ti ke bi kirmanckî ju çekuye vacê, vana çi?

Raver şêrê! Gerek kirmanckî kompleksê xo ra vejîyo û her cayê heyatî de, şodir ra heta şan, qisey bibo, biwanîyo, binusîyo, bihesîyo!

Seba ke to waxtê xo da mi û no roportaj mi de viraşt, weş û war be. Kar û gureye şima de serkewtene wazena.

Ti kî weş û war be. Seba eleqeya to ez zaf sipas kena.

 WUSENÊ GESTEMERDE / BERLÎN

(Politika)