'İnsan içinden de tutuşur, ağlamak dumandır.'
Onlar yılan değillerdi, ne kertenkele, ne kırkayak, ne de solucan...
Kuşlar gibi uçup, balıklar gibi suda yaşamayan; tanrılara göre kul, devletlere göre fani, güruh, halk ya da kitleydiler. Yüzleri yoktu. Güzellikten çok çirkinliğe yakındılar. Aşk onlara yakışmazdı ve isyan nedenleri önemli değildi. Başıboş bırakılmaması ve mutlaka disiplin altına alınması gereken, cahil ve güvenilmezdiler. Haritada durdukları gibi durmazlardı. Kanunlar onlar içindi, cezaevleri onlar için. Bütün suçları onlar işlerlerdi.
Orta yaşlı adam kısa boylu sayılırdı. Daldığında yüzü çatlamış topraklar gibi paramparça, güldüğünde sular gibi etrafına hayat veren biriydi. Öfkesi de vardı. Doğduğu günle mi başlamıştı, yoksa daha eskilere mi dayanıyordu bilmiyordum. Zor zamanları için lazım olur diye 'Ya Xızır!..'ını hep yanında taşırdı. Bazen bir yanı orman, bazen bir yanı çırılçıplak dağlar arasında Munzur olur, kıyılarına hayat verirdi...
Orta yaşlı bir memurun herhangi birimize benzeyen yanıydı. Uzun uzun dağlara bakmamak için emekliye ayrılmıyordu belli ki. Göçle değil, tayinle ayrılmıştı Munzur kıyısından. Yaz 'tatillerini' orada geçirmek onun için bir direnişti veya toprağa verilmiş bir sözdü. Gelmese özleyeceğini, geldiğinde ise bomboş köylerin onu çok hüzünlendirdiğini anlatıyordu bize. Çay içiyorduk etrafımız kalabalıktı. Şiirlerimizi okuyup takip ettiğini öğrendiğimde sevinç ve mahcubiyet arasında kalmıştım. Ovacıklıydı, tayinle gittiği yerden bumerang gibi her yaz köyüne dönen biriydi. Göçlerden sonraki insansızlığı bir türlü kaldıramıyordu. 'Koca ovada kuş bile uçmuyor' diyordu.
Çocukları vardı, ama onlardan hiç bahsetmedi. İtiraz edip dağlara tırmanan o çocukların ne iş yaptıklarını ve nerede olduklarını biz de sormadık. Belki de Öztürk Uğraş'ın yazdığı gibi 'Onlar için de sofraya bir kaşık bırakılırdı.' Ama onların eksikliği sadece sofrada belli olmuyordu. İdare lambasının ışığında ve bütün ışıkların söndüğü o kocaman karanlıkta bile vardılar. 'O çocuklara sadece su ve ekmek vermekle suçlu olunmuyordu. Baba, anne, kardeş, akraba, aynı soy ismini taşımak, aynı köylü olmak devletin gözünde suçlu olmaları için yeterliydi. Ovacık'ta, Dersim'de, Diyarbakır’da ve dünyanın bir yüzünde bu hep böyleydi.
Gidenler bir türlü devrimi getirmemişlerdi bu da sadece oranın değil, dünyanın hüznüydü artık. Gidip de bir ömür geri dönemeyenleri anımsayıp susuyorum. Başsağlığı için gittiğimiz evlerde kırık iki sözcükten sonra uzun uzun susuyoruz. Sözün bittiği yerlerde bile zaman işliyordu. Bazı annelerin kara bağlaması o evlerde Asya kadar bir yalnızlık yaşandığı anlamına geliyordu. Tanık olduk ki, insan içinden de tutuşur.
İnsan içinden de tutuşur, ağlamak dumandır. Yaşlıydı Kurederşili kadın, Mehmet'in köylüsüydü. Çok düzgün bir Türkçeyle ve içinde bir dağ ölüsüyle karşıladı bizi. Mehmet'e 'Sen babanın kanatlarıyla uçuyorsun' dedi. Oradakiler hangi dili ne kadar iyi konuşurlarsa konuşsunlar devletin bildiği tek dil var oralarda. O da tepedeki meşeliklerin arasında gizlenmiş makinelinin alevli diliydi.
Köy sessiz. Düzgün Türkçesiyle 'ziyarete gittiler' diyor içindeki dağ ölüsüyle yaşayan, temiz yüzlü kadın. Bembeyaz saçlı, cereyana tutulmuşçasına elleri ve ayakları titreyen, ‘anlaşılmaz bir dille’ karşı tepelere bakarak, bir şeyler konuşan başka bir kadın çıkıyor ortaya. Kolundan tutup başka bir eve götürüyorlar onu. Deli zannediyoruz, değil. 'Bir çatışmada, evinde bir gerilla vuruldu ve o günden beri böyle' diyor biri.
Biri diyor ki, onlar ziyarete gittiler. Mehmet, barış için dikilen ceviz ağacını ve bir çatışmada ölen sekiz arkadaşı için cezaevinden haber yollayıp diktirdiği kavak ağaçlarını gösteriyor bize, içinden geçiyoruz. 'Çok sonra öğrendim biri sağ kalmış ve itirafçı olmuş' diyor Mehmet, ince bir sızı... Ziyarete gidiyoruz. Çocuklarla kocaman bir taşa tırmanıp kına yapıyoruz. Saçlarımla oynuyorlar, bazıları benim gibi İstanbul'dan gelmişler, anadilleri eksik. Kavak ağacının altında çay içmeye çağırıyorlar beni. Zamanımız az. Saat yediden önce Ovacık'a dönmemiz lazım. Acele etmeliyiz, çağı yakalamak için değil devlete suçlu düşmemek için. Bir önceki köyde Eyüp Hanoğlu’nun evini de görmüştük, yıkılmış. Yıkılmış evin önünde çeşme, çeşmeden su akıyor ceviz ağacının dibine.
Gece saat 11’den itibaren sokağa çıkma yasağı başlıyor ve devlet sokaklara boynunda şişleriyle dolaşan azgın köpeklerini salıyor. Orada köpeklere güvenen devlet insanlara güvenmiyor. İnsanlar bir emirle kalkıp, bir emirle uyuyorlar. Kalbimizin cenazesine çağırıyorlar bizi, 'hazırlanın' diyorlar. Orada yaşayan biziz, ölen biz, ölüyü taşıyan yine biziz...
İskender'in babasının evindeyiz. Eyüp çaylarımızı tazeliyor. Mehmet tanımadığım insanları tanıyor. Sarılıyorlar, öpüşüp geçmişten konuşuyorlar. Murathan Muradoğlu Kızılderili kabilesinin içine düşmüş bir beyaz gibi susup izliyor hepimizi. Ama Murathan Muratoğlu’nun susmasına benzemiyor koca bir doğanın susturulması. Nesimi Aday, karakolun önündeki trafoya çarpıp ölen leyleğin fotoğrafını çekmeye çalışırken, rütbesini saklamakla kendisini saklayacağını zanneden karakol komutanına yakalanmasını anlatıyor. Kimliklerimiz alınmış, bekliyoruz. Devlet var ama çıt yok...
Devlet var, ama çıt yok. Orta yaşlıydı; gazeteleri tersten tutarak okuyordu. İnanmayıp köyün delisi sandık. Yok, 'Öyle daha rahat okunuyor' dedi. Doğruydu, ülkeyi Ankara'dan değil Ovacık'tan okumak gerekiyordu.
Ovacık'tan okumak gerekiyordu hayatı. Ömrüne uzanır gibi, gözlerini kısarak uzaklara bakıp konuşuyordu. Yaşlıydı. Gidenlere sitemdi sözleri ya da bir yere nişan almak ister gibi. Kalabalığıyla, gürültüsüyle, çocuklarıyla, hayvan sürüleri ve tarlalarda çalışanlarıyla yoktular. Herkes bir parçasını orada bırakıp bir parçasını da alıp götürmüştü. O toprağın çiçekleri gibi ne zaman açıp ne zaman solacağını ve ne zaman susup ne zaman konuşacağını biliyordu. Devlete göre Raybere Qop değildi. Bir adı vardı. Belki de hepsinin ortak adı Xıdır'dı. Çıt yok.
Onlar, ömür eskisi yalnızlıktılar. Saçlarına zamanın tozu sinmiş, Munzur’a değen Ay’ın gümüşten büyüsüydüler. Ateş ve su arasında yaşayan, dilleri farklı, tenleri, tanrı ve duaları farklı ama hastalık, yoksulluk ve ölümlerde birbirilerinden farklı olmayan, karada iki ayakları üzerine kalkarak yaşayanlardı. Elleri vardı onların, iki tane. Kolları vardı onların, iki tane. Gözleri, kulakları, bacakları, ayakları, böbrekleri ve ciğerleri vardı onların, ikişer tane. Ne güruh, ne halk, ne de kitleydiler. Kalpleri orada atardı, bir tane...
Ateşe su dökülmezdi orada. Ormanlar yakılıp köyler boşaltılınca, yani o göçlerden sonra hayatını rüzgâra bağışlar gibi orada kalanlar memurdu, köylüydü, kadın ya da burunlarının altındaki kıllara göre erkektiler. Her ağacın yaşını, her kuşun ne zaman göç edip ne zaman geri döneceğini, çeşmelerin neden hâlâ kurumadığını onlar bilirdi.
Orta yaşlı sayılırdı. Elinde çay bardağı, uzaklara bakarak konuşuyordu. Göçle değil, tayinle gitmişti ve her yaz bumerang gibi köyüne dönüyordu. Gazeteyi tersten okuyan adamın sağında Mehmet'in solunda oturuyordu. Yıkık evlere, evlerin arasındaki ağaçlara, bomboş tarlalara gözlerini kısarak uzun uzun baktı... Çaylar soğuyacak zannettim. 'Bir kuş havalansa, kuş havalandı derim' dedi ve sustu. Yıldızlar yoldaşın olsun sevgili Mehmet...
Yer: Otuz sekizden eski, iki bin birden yeni insan sureti.
Zaman: Alışkanlıklar kuyusu.
Fotoğraf: İnsanları orada yırtılacak kâğıt görenlere uzatılan kimlik.
Geri fon: Dağların barındırdığı korku ve koparılmış asma köprüler.
Müzik: Köpek havlamaları ve panzer gürültüleri...
Mehmet Çetin Fotoğrafı: Yücel Tunca, asistanı Farzan Mahdlou