Tertelê Dersim ke nejdîyê 100 hezar însanî amey qirkerden 4ê Gulan 1937î de destci kerd. Komara Tirkîye ke bi des hezaran sûwarî û eskerî rûstî sûk fermanê qirkerden day. Goreyê vatenanê şahîdan qûwetanê Komar desan dewî day ver adir, bi seyan welatizan kom bi kom day ver guleyanê makîneyan, vesnay. Awa Mûnzûr bi rozan eve gonî herekîya. Yê ke pey de mendî rûstî sirgûnî.
Dersimizî nika wazenê ke dewlet eve no sûcê xo yê însanî, bi qirkerden ra rîbirî bîro û serva na bi serrano tekoşîn danê. Emserr kî serragêrê 78. yê Tertelê de Konferansê rîbirî ameyen ra pîya, xêlê merasîmê vîrardene yenê virasten.
Sebebê Tertelê, hedefê ci, aqil û siyasetê dewlet ke herekatê qirkerden da destcikerden, ser qomê Dersim de tesîr û travmayê qirkerden, tekoşînê rîbirî ardene dewlet, hesab perskerden û hona xêlê babedî ma Serokê Cemîyetê Newede ra Ronayene Dersim Alî Çatakçin ra pers kerd. Çatakçin da zonayen ke, startê qirkerdişê kurdan bi qetlîamê Koçgîrî ame dayen û aşkere kerd ke sîstemo ke zîhniyetê jûyîyî ser de înşa bi nêvûrnîya. Alî Çatakçin’î aşkere kerd ke heta ke rîbirî ameyis nêbo kiştoxan ra hesab nîno persayen.
78. Serragêrê Tertelê Dersim o. Eke ma onca ageyrime peyser, o demî de çi qewimîya? Tertelê netîceyê kamcî sebeban de virajîya.
Serra 1860î de Jon Turkî (Îttihat û Terakî) bin nameyê “Ocaxê Tirk” de onca xo tenzîm kerdî, hewl day Împaratorîya Osmanî zey Netew-Dewlet reorganîze (newede ra înşa) bikero. Ceribyayişê Qirkerdenê Ermenîyan 1887î de çormeyê Edena de destpa kerd. Herbê I. yê Dîna de Îttihat û Terakî Almanya het de ca girot. Fatûrayê no cephe de ca girotiş, 1915î de temamkerdisê Qirkerdenê Ermenîyan bi.
Zihnîyetê Netew-Dewlet yê Tirk vernî ra ser înkar û îmhayê kêmnetewan de ronîya. Sebebê ci, Împaratorî de tirkî zî zey mîletanê bîn komekê jew mîletî bî, kêmnetewî bî. Herbê ‘Xelesnayisê Netewî’ ke 1919-20 de qewimya, serva tirkan herbê xelesnayiş, la serva entîsîteyê bînî ke tirk nîyê herbê îmha bi. Startê qirkerdişê kurdan bi qetlîamê Koçgîrî ame dayen. Bi Meclîsê 1924î û Makeqanûnî qirkerdişê kurdan rê qilifê qanûnî kerdî amade. Dewleta newî yê tirkan, vernîya viraştişê netewa tirkan de kurdan zey problem (astengî) dî. Qirkerdisê Dersim xeleka peyenî yê temamkerdisê qirkerdisê kurdan bi.
- Ferqê ke Tertelê Dersim yê bînan ra cîya kenê çik ê?
Rîwalo ke Qirkerdişê Dersim yê bînan ra hona jêde wehşî yo, xêlê sebebî xo estê. Di sebebê esasî; Dersim vîlayeta peyenîn bî ke bi kamîya xo ya kurdatî, bi îtiqatê xo yê qizilbaşî ser payan de bî. Sebebo bîn; rixmo ke kurdî zey ermenî, rûm, suryanî, laz ûsb. amey qirkerden, la hardê xo ra nêamey pakkerden, estene. Wastî ke no qirkerden seweta jenerasyonê newî bibo ders. Na plan bi tesîr bî. Çike heta 1984î kurdî mehkûmê bêvengîyê merdis û înkarê xoxo yî bî.
Goreyê sima, bi Tertelê ’38î tenya homet hedef amê girewten, ya kî pêrokîn erjê ci?
Tertelê Dersim teyna herekatê qirkerdenê fizîkî nêbi. Zewbîn nimûneyê no qirkerdenî dîna de çîno. Tay hetî re şibeno qirkerdişê Çêrmsûran. Wexto ke kolonyalîstê wehşî yê Awrûpa kewnê parzemînê Amerîka, teyna Çêrmsûran qetil nêkenê, eynî wext de mabedê bawerî, erjê kulturî yê Çêrmsûran kî talan û îmha kenê. Raybazê ke dewleta tirk Tertelê Dersim de ferz kerd, yê Çêrmsûran ra hona jêde giran bi. Çêrmsûranî hetê komanê wehşî amey lete kerden. La Dersim hetê dewlet bi plan û program ame îmha kerdin. Wextê herekatê îmha de pêrokîn erjê kulturî, îtiqat û gelerî hedef girotîyayî û amey çinîkerden.
Qomê Dersim heta nika çi qe travma û tesîrê psîkolojî yê Tertelê ser xo ra estî?
Serva qomî tesîrê tewr giran yê Tertelê teyna hetê homarî qetlîam û îmha nîya, trajedî na wa ke, Dersimizî zey qom hona bi na qirkerden ra rîbirî nêameyê. Rîbirî nêameyis, ferd de beno sebebê xiravîna kesayetî û nêbîyayisê quwetê cewherî. Vatenê “Dersimizî tirkî yê” yê Kamer Genç û Kemal Kiliçdaroglû netîceyê xiravîna kesayetî yê. Heta ke rîbirî ameyis nêbo kiştoxan ra hesab nîno persayen. Gumanê mexdûran yê derheqê heqdarîya xo werte ra nêdarîyenê we. Zey heyranê tay Dersimizê ke hona kî Ataturk, Feyzî Çakmak û kiştoxanê xo zey xelesnayoxê xo vînenê, netîceyê na rewşî yo.
Wextê Tertelê ra heta na het aqilê dewlet û sîyaseta ci de çi vûrnîya?
A çaxî ra heta na het sîyaset û aqilê dewlet de tay vûrnayis esto, o kî no wo ke, hewl dana qetlîamê ke tarîx de nîme verday temam bikero. Nê, aqil û sîyasetê dewlet de vûrnayis çinîyo. Sîstemo ke ma behs kenê, zihnîyetê jûyîyî ser de înşa bîyo. Jûyîyî; nîjadperwerî, şovenîzm û faşîzm o. Qom, ferd û sîstemê ke na nêwesî cênê ra însanîyet pawitis şaş o. Ya mirenê çinîbenê, ya kî bi terapîyeke gird zerardayis ra xelesîyenê. Serva sîstemê dewleta tirk îxtimalê raya diyîn çîno. Kurdistan de ramitenê herbê qilêrîn yê 40 serran na rastî damusna.
Serva ke dewlet bi sûcanê xo yê qirkerden yê verên û nikayîn ra rîbirî bîro ternayen çi hewce keno?
Di rayî estê ke dewlet bi sûcanê xo yê însanî ra rîbirî bîro. Ya verên; Mekanîzmaya zextî ya dewletanê mavênneteweyî. Ma nayî nimûneyanê Almanya û Japonya ra vîneme. Peycoy Kamboçya û cayanê bîn de tesîrê nayî bi. Ya diyîn; Mekanîzmaya zextî yê qomê ke merhale jûyîn de raştê nêheqî ameyê û zextê pêrokîn însanê ke o welatî de wesî kenê. Kategorîyê jûyîn de quwetê mavênneteweyî yê ke êşkenê (besekenê) bibê quwetê zextî, rîwalê hesabanê qilêrîn, nî sûcanê însanî heta ewro tolere kerdî, çimê xo girewtî. Nayî ra apey qewimyayisê nî sûcanê însanî de rolê înan esto. Zey rolê dewleta Almanya yê Qirkerdenê Ermenîyan de.
Yê kategorîya diyîn; Çi heyf ke Tirkîye de ne mexdûrî, ne kî quwetê civakî yê sazgeha ke zilm ramena na babedî de zereyê hewldayen de nîyê. Geyrayişê heq yê Ermenîyan hetê propagandayê nîjadperwerî yê dewlet ame fetisnayen, vera na waştena heqdar zerreyê civakî de cepheyê dişmenî rona. Çiyo ke bîro kerden no wo: Gunê sifte mexdûrê na zilm bi xo û kiştoxanê xo ra rîbirî bîrê. Badê na game, her hetî ra gureyîn hewce keno. Mexdûrî zafî yê. Çiyo muhîm no wo ke, nî pêrokînan çarçoveyê problemî de bîrê têlewe. Nimûne; Kore de 4 hezar gencî merdî. Sebebê nayî heta ewro dewlet ra nêame persayis.
Heta nika her ser Konferansê ‘Bi qirkerden ra rîbirî ameyis’ teberê welatî de virazîyayî. Emserr de Dersim de yeno organîzekerden, sebebê nayî çik o?
Rîwalê ke Konferansê ma yê I. ke ma Parlamentoyê Awrûpa de virazîya manî bikero Wezîrê Karê Teber yê a demî Alî Babacan’î jew hefteyê xo mavêna Bruksel û Strasbûrg de vêrna ra. La sernêkewt û ma Konferans viraşt. Pêropîya ma 6 Konferansî viraştî û dosyaya Qirkerdenê Dersim teslîmê Mahkemeyê Lahey kerd. Konferansî dê Awrûpa de dewam bikerê. La na rîbirî ameyiş û persîyarîyê ganî hardê ke trajedî amê cuwyayen de bibo. Na him serva mexdûran, him kî serva qirkerdis muhîm o. Hardê ke sûcê însanî qewimya de, persîyarîyê no sûcî, mexdûran rê cesaretê persîyarîyê celadê xo dano. Qirkerdoxî rê kî tersî ra pîya, îmkanê bi sûcê xo ra rîbirî ameyisî dano. Dewlet nayî çi qe hezm kena, qayîl bena babedekê bîn a. La serva mexdûran gameke tarîxî ya. Şansê ermenîyan persîyarîyê qirkerdoxanê xo hardê ke qirkerden virazîya de bikerê nêbi. Kurdê Dersim dê sehayê rehet hereket kerdis yê dewlet ci rê bikerê teng.
Vera no aqilê qirkerdox yê dewlet de ray û raybazê tekoşînkerdisî çik o?
No Konferans serva persîyarîyê sûcanê însanî gama sifteyin o. Ser na hardî bi desan sûcî estê ke dewlet virastê. Ewro verra kurdan hona kî eynî sûcî yenê ferzkerden. Sûr, Sîlopî, Cizîr, Kerboran, Şirnex û cayanê bînî de nê sûcî ramenê. Cografya Dersim û demografya ci bi virastenê projeyê HES û bendawan çinî kenê. Yanî qirkerden rameno. Dewlet hendayî rîyê bêarî û quwetî kata ra cêna? Jew sebebê ney destegê teberî yo, la sebebê esasî bêvengîya hometa zereyîn a.
Pêrokîn dîktatorî bi destegê civakî makîneyanê zilmî ser payan de gênê û teberî ra paşt gênê. Heta ke no desteg dewam bikero, qirkerden û qetlîamî kî ramenê. Heta ke na şexdamara dewleta tirk nêbirnîyo, qetlîamî kî ramenê. Vizêr Ataturk, Înonu, Bayar, Demîrel, Çîler, ewro Erdogan, netîce eynî yo. Heta ke destegê hometî dewam bikero, jew dîktator sono, yo bîn yeno. Çiyo muhîm birnayenê destegê civakî ke înan ser payan de gêno yo. No kî karê çepê Tirkan, yê sosyalîst, komunîst, roşnvîr, demokrat û yê lîberalan o. No wezîfeyê înan yê verra tarîxî yo.
Politika